Carros

Carros e carrozas nas representacións do Entroido

Son frecuentes na actualidade os desfiles de carrozas no entroido das cidades galegas pero en xeral considerouse que é un costume recente, alleo ao entroido tradicional. Con todo, temos noticias bastante antigas de representacións de oficios en carros engalanados no entroido rural e vilego de Galicia, representacións que tamén se facían nas cidades, probablemente como estilización dun costume tradicional. Na Coruña, por exemplo, houbo en 1863 sermón e enterro do Entroido, representouse un Apropósito e saíu un espectacular cortexo de carrozas nas que as diferentes asociacións de artesáns coruñesas representaban os seus oficios, ou alegorías deles. O gremio de carpinteiros presentou unha carroza con músicos, un xenio das artes e diferentes artistas executando os seus labores; os obreiros da Real Maestranza levaban unha fragua funcionando; o Recreo de Artesáns sacou varias carrozas: a Fábrica de pan Roland, con fornos que cocían tortiñas que se lle repartían ao público; La casa de los locos de Zaragoza (nave de tolos, como o seu nome indica); o Salón de peluquería y barbería al vapor (de “mucho efecto”, segundo un cronista); e La Verbena de San Juan de Madrid, con buñuelera e organillo. Tamén saíron carrozas representando oficios urbanos no Entroido coruñés de 1881 (redacción dun xornal, compañía de ópera...), e sabemos que as houbo en Santiago ata 1893 a cargo dos veciños do barrio de Conxo.

Nao-carroza. Pontevedra 1900

Nao-carroza. Nuremberg S. XVII

A existencia destes cortexos de oficios en carros, así como o desfile de carrozas pontevedrés de 1900 (cf. FICHA ), obriga a preguntarse se son estilizacións cultas dos folións populares con parodias de oficios, ou se os folións mencionados son imitacións burlescas das representacións urbanas. A tese tradicional é a do aburguesamento do entroido rural nas cidades (cf. BREY & SALAÜN), pero parece que hai relacións de ida e volta, e que no teatro de entroido das zonas rurais se fixeron imitacións e parodias das representacións urbanas.

Moitas das representacións de oficios nas vilas galegas facíanse en carros, no entroido e noutras festas (Monforte, Ponteareas, Chantada...), e xa a principios do século XIX temos documentado o Folión de Carude (Monforte), un desfile composto de carros de bois engalanados sobre os que se representaban os labores agrícolas e os oficios tradicionais. Os carros saían en cortexo acompañado de música dende a Eira de Carude, para festexar a finalización dos labores da malla do trigo. O desfile monfortino fíxose de maneira regular ata 1846, non está claro dende cando, e esporadicamente logo, trasladado ao Entroido, ata 1908, data da última noticia que temos del. É probable que o folión fora o sucesor das mascaradas de Pascua , representacións veciñais de Historias que tiñan lugar en Monforte o luns de Pascua, a véspera da festa da Asunción e tamén, a cargo dos estudantes, por Santo Tomás, representacións que temos descritas a finais do século XVIII nun documento conservado no Archivo Histórico Nacional dado a coñecer en 2013 por Manuela Sáez González.

Podemos facernos unha idea de como era o cortexo de Carude comparándoo co Folión dos Carros de Chantada, documentado dende o século XIX e aínda existente, pero non no Entroido. No caso de Chantada non hai diálogos, pero sobrevive unha representación teatral de oficios en carros na parroquia de Codeso (Ponte Ulla, Vedra). Nela, os veciños das cinco aldeas da freguesía preparan en cada unha un carro decorado no que representan un oficio, a modo de teatro ambulante. Con eles o sábado de Entroido visítanse uns a outros, e á tardiña, no campo da festa, cada parroquia fai a súa representación, de carácter cómico e satírico. Na actualidade, máis que os oficios tradicionais o que se parodia son os novos comercios, servizos e establecementos de hostalaría abertos na zona durante o ano.

Carro do Corpus de Ponteareas

Folión dos carros de Chantada

O uso de carromatos nas representacións teatrais do Entroido enlaza cunha tradición medieval de teatro en carros documentada por toda Europa no Corpus e nas representacións da Paixón (pageant-wagons ingleses e flamengos, roques cataláns e valencianos, carros dos Autos Sacramentales en Castela...), tradición que se corresponde cunha escena simultánea anterior á aparición dos teatros con escenario de caixa á italiana. En Galicia temos abundantes noticias de carros e carrozas con alegorías, cartelas e representacións dialogadas nas procesións do Corpus dende o século XVI (Santiago) e noutras festas como proclamacións e entradas reais (Mariana de Neoburgo en 1690), natalicios rexios (Pontevedra 1707), recepcións de bispos e visitantes ilustres, festas colexiais (Monforte 1640), celebración de vitorias militares (Ourense 1707), festas patronais (San Roque en Betanzos), etcétera.

No caso do entroido rural, era habitual que os mecos ou entroidos viaxaran en carros de bois enfeitados, substituídos posteriormente por carrozas, e o mesmo facían as compañías de farsantes que percorrían as aldeas representando disputas e parodias. Aínda van en carros os mecos de Parada de Amoeiro, Teixugueiras, Melón e Xinzo de Limia, entre outros, ou a Micaela de Buño (Malpica), meca xigante que se despraza nunha plataforma con rodas tirada por un tractor, e que é queimada o martes de Entroido, e séguense a facer aínda parodias e representacións en carros en entroidos tradicionais como o de Laza.

Nos entroidos urbanos temos tamén noticias da existencia de cortexos de carros. En Vigo o prato forte do entroido de 1877 foi un espectacular desfile de carrozas que partiu o martes do Campo de Granada (ao pé do castelo de San Sebastián, no lugar en que hoxe se atopa o edificio do Concello). Pasando baixo un grande arco de triunfo enramado, levantado para a ocasión, baixou pola rúa Pracer cara ao centro da cidade, chegando ata a Alameda onde estaba emprazado o catafalco de Momo, rei do entroido vigués, “olímpicamente embutido en la monstruosa boca de un dragón”. Encabezaban o cortexo “cinco magníficos guerreros armados de punta en blanco hasta los dientes y montando soberbios alazanes, perfectamente engualdrapados”, seguidos por trompeteiros, banda de música e un estandarte levado por un negro de a cabalo no que se lía: “A nuestro magnífico y poderoso señor Dios MOMO”. A continuación, desfilaban os deuses do Olimpo: “un grupo precioso formado por doce personajes cada uno en su carro, ricamente adornado, representando a los dioses mitológicos-bufos, por el siguiente orden: Orfeo, Esculapio, Saturno, Minerva, Apolo, Mercurio, Baco, Neptuno, Marte, Cupido, Venus y Júpiter. Este grupo llamará la atención de los más exigentes, en cuanto al exquisito gusto y riqueza de sus lindísimos trajes”. Pechaban a comitiva maceiros e cabaleiros nos seus corceis (cf. Programa de los grandes festejos que en obsequio al muy alto y poderoso Señor, Dios Momo, celebra la Sociedad Carnavalesca de Vigo en los días 4, 11, 12, 13 y 14 de febrero de 1877, Establecimiento tipográfico de El Diario, Santiago, 1877; e Programa de los magníficos festejos que han de celebrarse en la ciudad de Vigo en el Carnaval de 1877, Imprenta de M. Fernández Dios, Vigo, 1877). Lisardo R. Barreiro foi consciente na época de que ese entroido das carrozas e do deus Momo non era o do pobo, e di, en evidente alusión ao entroido popular do barrio do Berbés e os seus merdeiros, que “La gente del pueblo diviértese de bien distinto modo, que la 'hig life'... Aquélla con su sartén, su ruedo y la cara emborronada, grita, goza... y goza tal vez más que los otros”.

Carro do Meco de Ansemar

Carro do Meco de Xinzo

En 1879 fíxose en Ferrol a Apoteosis de Cristóbal Colón, ideada polo mestre, pedagogo e xornalista cambadés Juan David Pérez Mandado (†1897), entón residente na cidade. Pérez Mandado organizou o Entroido cos seus alumnos, anunciouno nun programa impreso que conservamos e paseouse polas rúas durante tres días nun carro de bois, caracterizado como Cristóbal Colón e rodeado dun cortexo de nenos recitando os seus papeis. Hai algunhas referencias na prensa galega da segunda metade do século XIX sobre a actividade de Mandado como dramaturgo pero, ata onde eu coñezo, agás os textos en castelán da Apoteosis, non se conservan as súas obras teatrais, que probablemente serían bufas e quizais en galego, a xulgar pola comparación que na época se facía das súas pezas teatrais coas de Xan da Coba.

No entroido compostelán de 1893 saíu unha mascarada con carros que representaban o Amor e os Vicios do xogo e da bebida. Encabezaban o cortexo uns diaños de a cabalo; a carroza de Baco era unha taberna ambulante, e un diario santiagués afirmou que os borrachos “iban tan a la perfección y representados tan á lo vivo que parecían borrachos de verdad”. Espectaculares foron os carros do entroido de Pontevedra de 1900 , deseñados polo debuxante e decorador Demetrio Durán Hermida, dos que se conservan no Museo de Pontevedra os bosquexos de Durán e fotografías de todos eles, publicadas algunhas na revista madrileña Nuevo Mundo e a totalidade por Enrique Labarta, autor do Apropósito que se representou no entroido dese ano.

Carros coma os pontevedreses e representacións de apropósitos existiron noutras cidades galegas, e parece que algunhas vilas imitaron o que se facía nas cidades mais importantes. En Ponteareas, por exemplo, o luns de Entroido de 1906 representouse no Teatro Domínguez un apropósito titulado La marina en el teatro obra nun acto e tres cadros con catro personaxes (un deles unha máscara), da cal era autor “un joven de esta villa” (Teodoro Medal). A representación era un complemento da actividade da comparsa Los Marinos e da súa espectacular carroza, que reproducía o cruceiro acoirazado da armada española Carlos V e disparaba flores cos seus canóns.

carros enfeitados e carrozas urbanas

Teatro de entroido en galicia