Teatro de entroido en galicia

Oso de Salcedo

O Bicho de Viana

Oso de Sande (Cartelle)

  A caza do oso

  As máscaras de oso e os homes-oso son un elemento recorrente e de gran potencia no folclore europeo. Por toda Europa temos noticias de danzas dramatizadas nas que o gran mamífero estaba representado por un home disfrazado con peles e máscara de oso, e que era cazado e encadeado polos humanos. Aínda se conserva unha destas danzas en Vallespir (Prats-de-Molló, Rosellón), e ata hai poucos anos sobreviviron varias máis no contexto do Entroido (Arles-sur-Tech, zona pirenaica francesa). En Galicia temos noticias dunha Danza do Oso en Betanzos que existiu ata 1914, e aínda seguen saíndo máscaras de oso en Salcedo (Pobra do Brollón), Sande (Cartelle) e Manzaneda. En todos os casos os disfraces confecciónanse con peles de ovella e as carautas con coiro ou madeira, o mesmo que o do Bicho do Entroido de Viana do Bolo, que só se distingue dos anteriores na máscara de saco.

















  No caso de Salcedo, o oso percorre as rúas levando un cinto con chocas e acompañado por nove ou dez criados vestidos de saco e enmascarados, asaltando os transeúntes para emporcalos coas súas gadoupas cheas de sarrio. Antigamente parece que os criados actuaban como domadores, obrigando o oso a paus a cumprir o seu cometido. Tamén segue saíndo un Oso no Entroido de Sande (Cartelle), que se enfronta coas Bonitas e con outras máscaras nunha loita a vergalladas, pantomima muda da caza do animal, e en Manzaneda recuperouse a máscara, que leva careta de coiro e ramas de toxo colgadas do corpo e se refrega cos despistados picándoos coas espiñas do arbusto, mentres que o domador, que o leva atado cunha corda ou unha cadea, fai ademáns de tentar controlalo.

  Temos tamén noticias da existencia de outras máscaras de Oso, hoxe desaparecidas. Xa mencionei que ata 1914 se fixo en Betanzos outra pantomima na que un cíngaro se esforzaba en domar e facer bailar ante o publico a unha máscara de oso, e sabemos que houbo tamén osos nos entroidos de San Pedro de Moreiras (Toén), Vilariño de Conso, Buxán (O Bolo), Cotobade (Tenorio e Almofrei), e na zona de Pedrafita (Lugo).

  Para moitos folcloristas estas danzas do oso, representadas no mes de febreiro, serían supervivencias dun antigo mito, un rito de deshibernación de orixe prehistórica. É posible, pero só se conserva documentación sobre elas dende a época medieval. Xa no século IX o arcebispo Hincmar de Reims condena certos “vergoñosos xogos con osos” (turpia joca cum urso) e as xograresas que os facían, así como as “máscaras demoníacas” que neles se empregaban (vel tornatricibus ante se facere permittat nec larvas daemonum qua vulgo talamascas dicunt), o que proba que non se trataba simplemente de osos bailaríns senón de espectáculos máis desenvoltos, que moitos autores non dubidaron en considerar verdadeiros dramas clasificables dentro do teatro carnavalesco. O tema da caza do oso é tamén habitual nos romances de cabalerías (Valentin et Ourson) que en ocasións deron lugar a representacións populares, como a catalá de Rosaura de l’Os, que se escenificaba anualmente o día 24 de febreiro, cando menos dende 1444, e pasaron ao teatro culto posterior (Ursón y Valentín de Lope de Vega).